मित्र (Friend)

आजचा विषय हृदया जवळचा आहे. म्हणून आज लेख (blog) मराठीत लिहावा अस वाटलं. कारण मराठी भाषा ही माझी मातृ भाष आहे. आणि हृदयातील काही ओठांवर आणायचं झालं तर मातृभाषेशीवाय पर्यायच नाही. मराठीत असोवा इंग्रजीत शेवटी आपल्याला त्यातला सार समजला म्हणजे झालं. अशाच प्रकारे मित्र हा शब्द आज आपल्याला खऱ्या अर्थाने समजायचा आहे. त्या शब्दातील अलौकिक(पण आपल्याला जाणून घ्यायचं आहे. खरच! आज आपणा सर्वांना याची गरज आहे, या स्वार्थाच्या युगात आपण शब्दांचे खरे अर्थ जगणंच विसरून गेलो आहोत. काही दिवसांपूर्वी मला असाच एक अनुभ आला आणि वाटलं आज सर्व संबंध स्वार्थी झाले आहेत. पण सर्वात जास्त दुःख तेव्हा झालं जेव्हा मला कळलं की या स्वार्थाच्या वेढ्यात मित्रत्व देखील आलं आहे. म्हणूनच आज या विषयावर लिहायचं ठरवलं.

चला तर मग बघुया आपले वेद-उपनिषद काय सांगतात आपल्याला मित्रा विषयी,

पापान्निवारयति योजयते हिताय

गुह्यं च गूहति गुणान् प्रकटीकरोति ।

आपद्गतं च न जहाति ददाति काले

सन्मित्रलक्षणमिदं प्रवदन्ति सन्तः ॥

अर्थात, खरा मित्र तोच की, जो पापातून आपल्याला सोडवतो आणि हितकारक कर्माला जोडतो. गुप्त गोष्टींना गुप्त ठेवतो आणि चांगल्या गुणांना प्रोत्साहन देतो. आणि जो सुख असो वा दुःख सोबत सोडत नाही. ही मित्राची लक्षणे आपल्या संतांनी, ऋषींनी सांगितली आहेत.

खऱ्या अर्थाने जर आपल्याला मित्राची व्याख्या समजायची असेल तर आपण अलौकिक-मित्र रामाचे जीवन समजायला हवे. आणि हे सौभाग्य आपल्याला या लॉक-डाउन च्या काळात दूरदर्शन वरील मालिकेव्दारे प्राप्त झाले आहे. आता फक्त गरज आहे ते आठवून जीवनात उतरवण्याची. चला तर मग आठवूया राम चरित्रातील काही प्रसंग.

रामाचे दोन खास मित्र होते एक गुह आणि दुसरा सुग्रीव. ज्यावेळी राम वनवास पुरा करून परत आला, त्यावेळी रामाने ताबडतोब हनुमाला सांगितले की, "गुहाला सांगून ये राम जिंकून आला आहे." तसेच गुहाचेही रामावर तितकेच प्रेम होते. भरत रामाला भेटायला वनात चालला होता त्यावेळी गुहाच्या मनात शंका आली आणि भरताला अडविण्यासाठी समोर सैन्य घेऊन लढायला उभा राहिला, कदाचित यात गुहाचा मृत्यु देखील झाला असता. पण रामाचे गुहावर इतके प्रेम होते, तसे गुहानेही त्याला तितकेच प्रेम दिले होते. म्हणून तर म्हणतात, प्रेम द्याल तर प्रेम मिळेल. 

Love is not getting but giving, it is the result of pure living.

सुग्रीवावर सुद्धा रामाचे किती प्रेम होते! सुग्रीवाला जरा देखील दुःख झाले, तर रामाच्या डोळ्यातून पाणी येई. आता हेच बघा, सुग्रीव ज्यावेळी रावणाच्या अंगावर धावून गेला, त्यावेळी त्याची रामाला किती काळजी वाटली होती! रामाने सुग्रीव आणि स्वतःत बिलकुल भेदभाव केला नाही. त्यामुळेच रामाने ज्यावेळी शरयूमध्ये प्रवेश केला त्या वेळी किष्किंधेहून सुग्रीव धावत धावत आला आणि त्यानेही शरयूमध्ये प्रवेश केला. खरोखर! ही आश्चर्याची गोष्ट आहे की, एका मित्राच्या मृत्यूनंतर दुसरा मित्र मृत्यूच्या मुखात उडी मारतो. रामाने केवढे अलौकिक प्रेम सुग्रीवाला दिले असेल!

I never have to live without you.

खरोखर आपण भाग्यशाली आहोत. आपला जन्म या भारत भूमीवर झाला आहे, ज्या भूमीवर संत, ऋषी आणि देवानेही जन्म घेतला. म्हणून तर म्हणतात "दुर्लभम् भारतस्य जन्म:।" आशा प्रकारे आपण राम चरित्रातील अलौकिक मित्रता बघितली. पण जेंव्हा आपण मित्र हा विषय बघत आहोत त्या वेळी लोकोत्तर मित्र श्रीकृष्णाला विसरून कसे चालेल. आपण लहानपणी आई कडून सुदामा आणि कृष्णाच्या मैत्रीच्या गोष्टी ऐकल्याच आहेत. चला तर मग आठवूया त्या गोष्टी.

A friend is someone who understands your past, believes in your future, and accepts you just the way you are.

कृष्ण-सुदामा मैत्रीचे हे काव्य वर्णन अलौकिक आहे. कोठे विश्ववंद्य श्रीकृष्ण व कोठे गरीब ब्राम्हण सुदामा! पण श्रीकृष्णाने त्याचा सन्मान केला व आलिंगन दिले. श्रीकृष्ण बालपणीच्या या मित्राला विसरत नाही. त्याला छातीशी कवटाळून त्याचे दारिद्रय दूर करतो. हे चित्र पाहाल तर आदर्श मैत्रीची कल्पना येईल. एवढेच नाही तर अर्जुनाबरोबरची त्याची मैत्रीही अलौकिक होती. खरंच, केवढी अदभूत मैत्री! श्रीकृष्ण म्हणतो, "अर्जुन तोच मी व अर्जुनाचा शत्रू माझा शत्रू." आणि जर असे नसते तर श्रीकृष्ण अर्जुनाचा सारथी बनला असता? एवढेच नाही तर करुक्षेत्राच्या रणमैदानात त्याने अनेक वेळा अर्जुनाचे रक्षण केले. असे हे श्रीकृष्णाचे जीवन आदर्श मित्राचे दृष्टान्त पूर्णपणे समजावते.

योहं तमर्जुनं विद्धि योर्जुन: सोहमेव तु।

यद् ब्रूयात्तत्तथा कार्यमिति बुध्यस्व भारत।।

राम आणि श्रीकृष्ण यांच्या ठाई असलेल्या मित्र प्रेमाची आजच्या मित्रते बरोबर आपण तुलना करूच शकत नाही. पण आपण करू शकतो या चरित्रांच्या जीवनाचा अभ्यास आणि प्रयत्न यांसारखी मित्रता स्वतःच्या जीवनात आणण्याचे. कारण बदल हा स्वत:पासूनच घडवायचा असतो.